Nhiếp ảnh VN và những ngộ nhận

TT - Từ ngày 1 đến 8-8 tới đây, Đại hội FIAP (Liên đoàn Nghệ thuật nhiếp ảnh quốc tế) lần thứ 30 sẽ diễn ra tại Hà Nội. Đây cũng là cơ hội để hiểu rõ hơn về một sân chơi rất quen thuộc và tạo ra không ít ngộ nhận ở VN gần 20 năm nay.

Nhiều huy chương vàng, huy chương bạc FIAP có chung khuôn mẫu - Ảnh của nhiều tác giả

Kể từ năm 1991, khi Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh VN trở thành thành viên của FIAP, đã có nhiều ngộ nhận về giá trị những giải thưởng FIAP, tước hiệu FIAP mà các nghệ sĩ VN đoạt được, cũng như ảnh hưởng của FIAP đối với nhiếp ảnh thế giới.

Tính nghiệp dư của FIAP

FIAP là tên viết tắt của Liên đoàn Nghệ thuật nhiếp ảnh quốc tế, tiếng Pháp: Fédération Internationale de l’Art Photographique. Hoạt động nhiếp ảnh của liên đoàn chỉ là một kiểu chơi tài tử, không phải là một nghề. Trên trang web của FIAP có ghi: “Nhiếp ảnh nghiệp dư xuyên thế giới” - La photographie amateur à travers le monde.

FIAP là tổ chức phi chính phủ, phi chính trị, phi lợi nhuận. Hiện FIAP có 100 hiệp hội các nước thành viên ở năm châu lục, trong đó có VN. Ngoài một trang web www.fiap.net, mãi tới tháng 4-2006 FIAP mới có trụ sở chính là 37 Chanzy, 75011 Paris, Pháp. Tính đến nay VN có hơn 160 nghệ sĩ nhiếp ảnh được FIAP phong các tước hiệu: Hon.E FIAP, ES.FIAP, E. FIAP/b, E.FIAP, A. FIAP và có một nghệ sĩ nhiếp ảnh mới được phong M.FIAP.

Phạm vi của một sân chơi “tài tử”

Thông qua những cuộc thi ảnh nghệ thuật do FIAP bảo trợ, thấy rõ một khoảng cách về uy tín và “quyền lực” so với các cuộc thi ảnh nghệ thuật của các tổ chức và tập đoàn nổi tiếng thế giới trong lĩnh vực nghệ thuật nói chung, nhiếp ảnh nói riêng. Vì FIAP là “nhiếp ảnh nghiệp dư xuyên thế giới” nên các cuộc thi do FIAP bảo trợ hướng về những vẻ đẹp chung chung, mang tính nhân văn nhưng không có tác động, ảnh hưởng nhiều đến xã hội... 
Ảnh hưởng, uy tín của FIAP không ra ngoài phạm vi một sân chơi ảnh nghệ thuật lớn mang tính nghiệp dư của những tay máy tài tử.

Nghị quyết của Đảng đã cảnh báo nguy cơ “nghiệp dư” trong các hoạt động văn hóa nghệ thuật chuyên nghiệp ở ta. Trên thực tế, việc tự làm “nghiệp dư hóa” chính mình, hạ thấp giá trị thật sự của nhiếp ảnh VN - vốn được biết đến qua nhiều tác phẩm thành công trong chiến tranh - đang là một nguy cơ có thật. Tất nhiên điều đó không chỉ xảy ra trong lĩnh vực nhiếp ảnh.

Các nghệ sĩ M.FIAP mà VN ta quen gọi là “bậc thầy” (dịch từ chữ master) , tiểu sử cho thấy họ đều là những kỹ sư, bác sĩ coi nhiếp ảnh là thú vui tài tử, không phải là mục đích sáng tạo nghệ thuật chuyên nghiệp. Tác phẩm của họ cũng không hề có tên trong các bảo tàng nghệ thuật đương đại nổi tiếng thế giới của Chicago, New York, MOMA (Mỹ), Tate (Anh)... 

Các cuộc thi của FIAP cũng không hề được nhắc đến trong các tạp chí nhiếp ảnh nổi tiếng như Rangefinder, Photo District, Picture Magazine, Communication Art (Mỹ), Creative Review (Anh), Eyemazing (Hà Lan), Zoom (Nga)... Tóm lại, ảnh hưởng của FIAP không có gì đáng kể trong nền công nghiệp nhiếp ảnh thế giới.

Ngược lại, các cuộc thi ảnh danh giá trên thế giới đều có phân biệt rõ chuyên nghiệp và nghiệp dư, với mục đích hướng các nhà nhiếp ảnh nghiệp dư phấn đấu thành chuyên nghiệp và đưa các tài năng nhiếp ảnh chuyên nghiệp ra ánh sáng.

Sony World Award Photography (Anh) phân ra giải nhất khu vực chuyên nghiệp là 25.000 USD, nhưng nghiệp dư chỉ có 5.000 USD. Các cuộc thi khác của IPA (Mỹ), PX3 (Pháp), cuộc thi sáng tạo London, cuộc thi hằng năm của các trung tâm nghệ thuật đương đại lớn của Anh, Mỹ, các tạp chí nghệ thuật hàng đầu Mỹ như NY Art Magazine, Color, Popular Photography, American Photo..., các hội chợ, liên hoan ảnh danh giá như Foto Espana (Tây Ban Nha), Arles (Pháp) đều có tầm ảnh hưởng và quy mô vượt xa FIAP. Trong các cuộc thi đó, giám khảo đều là những nhà giám tuyển (currator), nhà nhiếp ảnh, giám đốc hình ảnh - mỹ thuật, sáng tạo từ các tập đoàn truyền thông hàng đầu thế giới.

Về thực chất FIAP không phải là thước đo trình độ, đẳng cấp của những nhà nhiếp ảnh. Tước hiệu được phong của FIAP cũng chỉ có giá trị trong khuôn khổ sân chơi FIAP. Và điều quan trọng là FIAP không có “lực hút” đối với truyền thông quốc tế, cũng như tạo ảnh hưởng đến các xu thế ảnh nghệ thuật thế giới.

Ngộ nhận về thành tích

Không phải nghiệp dư là kém, nhưng nghiệp dư không phải là chuyên nghiệp. Ở đây chuyên nghiệp không chỉ hơn nghiệp dư ở chỗ thu nhập chính là từ nhiếp ảnh, mà còn có nghĩa tay nghề phải đạt mức chuyên nghiệp. Chuyên nghiệp về ý tưởng, về khả năng thực hiện để tạo ra những tác phẩm có giá trị cao, tác động mạnh mẽ tới xã hội...

Thế nhưng suốt gần 20 năm nay, kể từ khi Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh VN là thành viên của FIAP cùng hàng ngàn giải thưởng trong các cuộc thi do FIAP (và PSA - Hiệp hội Nhiếp ảnh Hoa Kỳ, cũng là một tổ chức nghiệp dư) bảo trợ, rất nhiều sự ngộ nhận về thành tích nhiếp ảnh nghệ thuật VN, đánh đồng thành tích ở FIAP với thành tích thế giới, đẳng cấp quốc tế.

Có hai giải thưởng quốc tế danh giá hằng năm về nhiếp ảnh được giới nhiếp ảnh chuyên nghiệp đánh giá cao là giải ảnh của Tổ chức World Press Photo (Hà Lan) và giải ảnh báo chí Pulitzer (Mỹ) lại ít khi được Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh VN nhắc đến như một mục tiêu để nhiếp ảnh VN phấn đấu hướng đến. 
Chúng ta có nhiều nghệ sĩ đoạt hàng trăm giải quốc tế, nhưng tất cả đều là giải thưởng FIAP (và PSA). Trong báo cáo thành tích các nhiệm kỳ của Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh VN cũng mang giải thưởng FIAP (và PSA) làm thành tích nổi bật, đánh giá chất lượng của ảnh nghệ thuật VN. Ảnh đoạt giải của một nhiếp ảnh gia đoạt hàng trăm giải quốc tế phần lớn cũng chỉ quanh quẩn các đề tài về người già - trẻ em Tây nguyên, trẻ em chơi trên đồi cát...

Việc thông tin không chính xác về giải thưởng FIAP (và PSA) đã khiến rất nhiều người và ngay cả một số vị lãnh đạo, quản lý trong ngành văn hóa nghệ thuật cũng bị ngộ nhận về thành tích nhiếp ảnh nghệ thuật của VN, trong khi thực chất vị trí ảnh nghệ thuật VN còn rất khiêm tốn trong khu vực, cũng như giá trị và ảnh hưởng còn ít ngay cả trong đời sống văn hóa nghệ thuật VN.

TRƯỜNG THÀNH    (Bài gốc ở đây)

Cái bẫy hư danh - PHẠM XUÂN NGUYÊN

Bài viết “Nhiếp ảnh Việt Nam và những ngộ nhận” (Tuổi Trẻ ngày 21-7) đã thẳng thắn phanh phui một căn bệnh nặng của giới nghệ thuật nước ta. Căn bệnh háo danh, chuộng ngoại, thiếu thông tin. Không riêng gì nhiếp ảnh với FIAP. 
Thật lạ là trong thời đại thông tin này, chỉ một cú nhấp chuột vào Google là ra hàng loạt dữ kiện, tư liệu về bất cứ một sự kiện gì, một tổ chức nào, một tác giả tác phẩm nào, vậy mà người ta không làm, người ta lơ đi, người ta cứ phỉnh nịnh nhau, lừa dối nhau, giả trá với nhau khiến lẫn lộn giá trị, và nguy hại hơn, làm băng hoại cả một nền văn học nghệ thuật. Tôi không nói quá.

Trong chiến tranh, khi đất nước còn bị cách biệt với thế giới bên ngoài, khi bản thân chúng ta có lúc có nơi còn cần đến những giá trị cổ vũ, động viên thì tâm lý “ta là ta mà vẫn cứ mê ta” có thể hiểu được và thông cảm. Nhưng thời nay, khi đất nước mở cửa hòa nhập đi ra biển lớn thế giới thì mọi sự ngộ nhận, nhập nhằng, “lập lờ đánh lận con đen” đều trước hết là ta hại ta, ta hạ giá ta, sau đó là làm thế giới xem thường, rẻ rúng ta.

Sự phân biệt chuyên nghiệp và nghiệp dư là dấu chỉ đẳng cấp. “Muốn bình đẳng phải đồng đẳng”, ta không thể chơi được với người trên sân chơi chuyên nghiệp khi ta đang tự đứng, tự mãn và tự dối mình ở sân chơi nghiệp dư.

Văn học nghệ thuật nước ta lâu nay vẫn bị kêu là thiếu chuyên nghiệp, là sáng tạo thưởng thức theo kiểu nghiệp dư, và tình trạng này cứ kéo dài đến mức người ta không thấy mình là nghiệp dư nữa, cứ tưởng mình đã chuyên nghiệp. Nguy hại hơn, người ta lại lấy cái nghiệp dư làm mẫu, làm đích để phấn đấu, cổ vũ, hô hào lên chuyên nghiệp, người ta căn cứ vào cái nghiệp dư như chuẩn mực để xét giải thưởng, phong tặng danh hiệu. 

Nguyên nhân chuyện này thì có nhiều nhưng có một nguyên nhân chính là sự ngộ nhận những danh hiệu, những giải thưởng, những phong tặng từ nước ngoài. Không phải các tổ chức nước ngoài họ chơi khăm, chơi xỏ gì ta; quy định, điều lệ, nguyên tắc, luật lệ của họ có đủ cả, rành mạch, rõ ràng. Người ta đến với họ, tham gia với họ cũng biết cả đấy, đọc cả đấy, thâm tâm cũng ý thức được vị thế và vị trí mình ở đâu trong các cuộc thi, cuộc diễn này nọ. 

Vậy nhưng về nước thì người ta không thắng nổi tâm lý khoe khoang, tâm lý háo danh. Và người ta cứ mãi loay hoay trong cái hư danh mang nhãn mác “nước ngoài nghiệp dư” như bị mắc vào một cái bẫy khó thoát ra. Cho nên người ta mới dễ bị lừa bởi những cá nhân, tổ chức “nghiệp dư đánh quả”, như kiểu từ điển Who’s who.
Thảm hại hơn là có những người đã từng cầm cái kỷ niệm chương ở một liên hoan phim thể thao về hô hoán ở nhà là huy chương Cành cọ vàng. Nói chi đến một liên hoan phim như Cannes thì có mặt ở đó cũng ba bảy tư cách, tư thế, không dễ nói một câu “tôi đã dự liên hoan phim Cannes” cứ như thể là khách mời chính thức của ban tổ chức.
Pablo Picasso có phân biệt thợ vẽ (painter) và họa sĩ (artist) như sau: thợ vẽ là người vẽ cái hắn bán, còn họa sĩ là người bán cái hắn vẽ. Chuyên nghiệp là họa sĩ. Nghiệp dư là thợ vẽ. Người bán được nhiều tranh chắc gì là họa sĩ. Tiếc rằng văn học nghệ thuật ta hiện nay đang kha khá nhiều thợ vẽ mà tự coi/được coi là họa sĩ. Từ painter sang artist ngắn chỉ một bước chân nhưng dài cả một con đường. Hãy mong cho các văn nghệ sĩ nước ta đang vào kỳ đại hội các hội nghề nghiệp sẽ cùng nhau ý thức được tỉnh táo hơn sân nghề của mình là chuyên nghiệp chứ không phải nghiệp dư. 
Ngó sang bóng đá coi. Ông Fabio Capello chuyên nghiệp là thế mà cay cú trước thất bại của đội tuyển Anh đã nói ra một lời bào chữa rất nghiệp dư khi đổ lỗi cho Giải ngoại hạng Anh khốc liệt đã rút cạn sức lực của các cầu thủ. Chuyên nghiệp là khó thế đấy. Mà tránh cái bẫy hư danh cũng khó làm sao!
PHẠM XUÂN NGUYÊN